ماهیت جرائم سایبری

جرائم سایبری جزو جرائم با ماهیت تکنولوژیک یا به اصطلاح جرائم ناشی از فناوری مدرن است، از این رو دارای آثار ویژه‌ای است. این ویژگی‌ها در ماهیت این جرائم در سیاست جنایی بسیار مهم بوده و قابل بهره‌برداری خواهد بود.

جرائم ناشی از فناوری مدرن

یکی از تقسیم‌بندی‌های کلی جرائم، تقسیم به جرائم طبیعی و جرائم قراردادی است. در مفهوم طبیعی و تعیین مصادیق آن در ادبیات جزایی تا حدی اختلاف نظر به چشم می‌خورد از جمله جرائم تصنعی که جرائم ناشی از فناوری اطلاعات است. شاید بتوان گفت جرائم طبیعی بیشتر تحت سیطره ارزش‌های مذهبی و شرعی است و یا سنن کهن قضایی در باب آن‌ها جاری و ساری است.

به عبارت دیگر قوانین قدیمی و کلاسیک برای این جرائم در نظر گرفته می‌شود؛ اما جرائم قراردادی مخصوصا جرائم ناشی از فناوری مدرن، از امور حادث هستند. در بحث جرائم طبیعی و قراردادی یکی از موارد، اثر ارتکاب این جرائم بر مرتکب است. احساس شرم در جرائم طبیعی وجود دارد اما در جرائم قراردادی خیر. عنصر مادی جرائم سنتی یا کلاسیک و مرسوم به دلیل بسترهای متفاوت ارتکاب آن و اشکال مختلف سناریوی مجرمانه طبعا عنصر مادی هر جرم با جرم دیگر تفاوت دارد. به هر حال هنگام تبیین عنصر مادی جرائم سایبری باید به شکل یکسان به ارتکاب آن‌ها یا دیگر اجزای عنصر مادی توجه کرد. فناوری واحد بستر واحدی ایجاد می‌کند که جرائم در این بستر شکل‌های خاص و ثابتی می‌یابند.

زمان و مکان ارتکاب جرم

در جرائم فیزیکی در تمام مراحل آن گذشت زمان بسیار مشهود بوده و هر جرم در یک بازه زمانی متفاوت از اندیشه تا عمل رخ می‌دهد تا یک جرم تام واقع شود. این بازه زمانی حتی می‌تواند تا چندین ماه نیز به طول انجامد‌. در جرائم سایبری زمان برای ارتکاب جرم گاهی حتی کسری از ثانیه زمان می‌گذرد. بنابراین در فضای سایبر زمان ارتکاب فعل مجرمانه به حداقل رسیده است.

در مورد مکان ارتکاب جرم نیز یکی از راه‌های منطقی و در عین حال نتیجه‌بخش شناسایی محل ارتکاب جرم، شناسایی محل حضور کنشگران آن یعنی بزه‌کار و بزه‌دیده می‌باشد. زیرا در این موقعیت‌هاست که فرایند از اندیشه به عمل شکل می‌گیرد و محقق می‌گردد. لذا به نظر نمی‌رسد استدلال قوی‌تری از آن بتوان برای شناسایی محل ارتکاب جرم پیدا کرد. با این حال یکی از نقاط افتراق جرائم ارتکابی در دنیای فیزیکی با فضای سایبر این است که بسیار اتفاق می‌افتد که میان محل حضور مرتکبین جرائم و بزه‌دیدگان فاصله‌ای بس طولانی وجود دارد. البته بدون شک یکی از دلایلی که مرتکبین جرائم این فضا را گزینش کرده‌اند این است که بدون ملاقات و مواجهه فیزیکی با قربانیانشان می‌توانند به نتایج مجرمانه‌شان نائل شوند‌.

فراوانی جرم و بزه‌دیدگان

در جرائم محیط واقعی معمولا میزان جرم و تعداد بزه‌دیدگان غالبا مشخص است. برای مثال در جرائم محیط واقعی می‌توان آن را به چند فقره قتل، سرقت، کلاهبرداری یا امثال آن محصور نمود. در واقع جرائم در محیط واقعی در بسیاری موارد معدود و قابل شمارش‌اند. البته این امر نیز یک قاعده محسوب نمی‌شود چرا که در برخی اوقات این جرائم من باب بزه‌دیده‌ای که دارد قابل شمارش نیست و اساسا رقم سیاه بزه‌کاری که در جرم‌شناسی از آن گفت‌و‌گو می‌شود اشاره به همین موضوع دارد.

اما این امر در محیط سایبر امری طبیعی است؛ برای نمونه، آن‌گاه که شخصی با نوشتن تنها یک برنامه متضمن حملات تخریب و اختلال در داده‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای سبب می‌گردد که هزاران رایانه کارگذار در سطح جهان از ارائه خدمات باز بمانند عملا مرتکب یک جرم شده است، لیکن بزه‌دیدگانی پراکنده در سطح جهان دارد. چنین فضایی در واقع ارتکاب فعل واحد مجرمانه را که دارای نتایج متعدد است سبب شده است که خود از منظر تعدد جرم در حقوق کیفری قابل تدقیق است.

بنابراین در جرائم محیط سایبر، اولا تعداد بزه‌دیدگان بسیار بالاست و شاید از مرز هزاران و میلیون‌ها نفر هم‌ فراتر رود، ثانیا معمولا نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد بزه‌دیدگان داشت، چرا که جرائم سایبر در شبکه شیوع می‌یابند و حالت اشاعه جرم ارتکابی که در بسیاری موارد به صورت خودکار صورت می‌گیرد، بسیاری از سیستم‌های رایانه‌ای و اطلاعات را درگیر خود می‌سازد و این امر قابل شمارش نیست. در واقع این طبیعت فضای تکنولوژیک فضای سایبر است که موجب پیدایش جرائمی خودکار شده که مرتکب فقط در قدم اول تحقق جرم نقش دارد و نه در استمرار آن. به عبارت دیگر در ارتکاب این جرائم مرتکب آغازگر است. اما شاید هیچ‌گاه ادامه دهنده نباشد و این امر جرائم مستمری را آفریده است که فاعل آن در استمرارش نقشی ندارد.

بنابراین نرخ ارتکاب جرم هم بالاست و در یک لحظه از زمان به میزان بسیار زیادی ممکن است واقع شود. برای نمونه ممکن است بتوان هزاران سند و اطلاعات رایانه‌ای را در لحظه‌ای از زمان جعل کرد و یا به صورت غیرمجاز کپی کرد و تکثیر کرد. از این رو ارتکاب جرائم جمعی در محیط سایبر یک ویژگی نسبتا معمول است.