ارگ کریم خان شیراز

شیراز پس از تبریز (در سال ۱۲۸۷) و تهران (در سال ۱۲۸۹) سومین شهر ایران است که در سال ۱۲۹۶ خورشیدی، نهاد شهرداری در آن تأسیس شد.

اطلاعات جغرافیایی بنا

ارگ کریم خان در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه ساخته شده‌ است و پس از این که کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به‌ عنوان مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریمخان معروف شد. در زمان سلطنت سلسله پهلوی از ارگ به‌ عنوان زندان استفاده شد که آسیب‌هایی به آن وارد شده‌ است. در سال ۱۳۵۰ این ارگ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد. این بنای بزرگ اکنون زیر نظر سازمان میراث فرهنگی استان فارس اداره می‌شود و از چند سال پیش کار مرمت این بنا آغاز شده‌ است تا به عنوان موزه بزرگ فارس مورد استفاده قرار گیرد.

موقعیت ارگ کریمخان در نقشه میدان توپخانه

کریم خان زند تحت تاثیر معماری صفویه در شیراز اقدام به ساخت میدان وسیعی نمود و ضلع غربی این میدان را تماما به بنای کاخ اندرونی خود که به اشتباه ارگ نامیده می‌شود، اختصاص داد. سمت شمال شرق و شمال میدان را ساختمان‌های دیوانخانه و چاپارخانه اشغال می کند. در قسمت جنوبی میدان باغ وسیعی به نام باغ نظر ساخت و وسط این باغ عمارت کلاه فرنگی را بنا کرد. در این بنا مراسم سیاسی بارعام صورت می‌گرفت. درقسمت جنوب شرق، مسجد و حمام بزرگ و در شرق میدان بازار قرار می‌گیرد.

عکس هوایی ا ارگ کریم خان 

اطلاعات تاریخی

حکومت زندیه

در سال ۱۱۶۰/۱۷۴۷ هجری نادرشاه به دست چندی از سران سپاه خود به هلاکت رسید و اختلاف و هرج و مرج سراسر کشور را فرا گرفت. در اصفهان سه خان لر به نام ابو الفتح خان، علی مردان‌خان و کریم خان‌زند دست به دست هم دادند و با برتخت نشاندن میرزا ابو تراب نوه دختری شاه سلطان حسین صفوی به عنوان شاه اسماعیل سوم و ضرب سکه به نام وی در سال ۱۱۶۳ هجری به اداره امور ایران پرداختند؛ ولی سرانجام بین آن‌ها اختلاف افتاد و کریم خان بر رغیبان غلبه کرد. شرایط اقلیمی و موقعیت ویژه‌ای که شهر شیراز داشت که از طرفی به اصفهان و از طرف دیگر به نقاط حساس بنادر خلیج فارس نزدیک بود و نیز علاقه شخصی کریم خان به شیراز به دلایل الطافی که از آنان موقع عقب‌نشینی دیده بود، شاید مهم‌ترین دلایل انتخاب شیراز به عنوان پایتخت زندیه باشد.

 نمای حوض و حیاط ارگ

بجز این می‌توان به استحکام طبیعی شیراز که کانون تجمع ایلات وفادار زند بود، اشاره کرد. کریم خان مردی بود سازنده و میل داشت از کلیه امانت محیط خود استفاده کند. وی اقدام به احداث خیابان درختی بلوار مرکزی شهر (خیابان زند) نمود که سنگ فرش گردید. چون هنگام بارندگی آب در سطح خیابان جمع می‌شد و از آمد و رفت مردم جلوگیری می‌کرد، کانال‌هایی در کناره‌های آن احداث نمود تا باران را به بیرون شهر هدایت نماید. خان زند به سران دولت خویش دستور داد تا در آن مناطق خانه و باغ بسازند و بدین ترتیب بزرگان کشوری و لشکری به طرح و ایجاد فضای سبز و باغ‌های روح‌افزا پرداختند.

 ارسی‌ها و بازی رنگ و نور

اطلاعات معماری

هنرمعماری دوره کریمخان، ترکیبی از معماری ایران است که به دنبال یافتن یک زبان مخصوص به خود برای ارج نهادن به تمدن و هنر گذشتگان و ادامه معماری سنتی در جهت شکوفایی هنـر معماری و فنون مهندسی- بومی است.

هنگامی که وکیل الدوله در ساله ۱۱۴۵ خورشیدی شیراز را مرکزیت بخشید، طرحی کلی برای احداث مجموعه‌ای از بناهای زیبا درنظر داشت. این طرح آمیزه‌ای بود از معماری خاص صفوی و یادمان‌های به جا مانده از تخت جمشید.

نگاره‌ای قدیمی از ارگ کریم خان

برج‌ها

شالوده برج‌ها مدور بر چهار گوشه کاخ با عمق تقریبی ۶ متر و پهنای تقریبی ۶ متر و پهنای۳ متر ازلاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده و ارتفاع کلی آن‌ها ۱۴ متر است. طرح برج‌های دایره‌ای شکل در چهار گوشه ارگ کریم خـانی به طور فـراوان در پلان کاروانسراهای سـاخته شده دوره صفویه مشهود است. بنظر می‌رسد در هنگام ساخت بنا به علت نشست خاک و نامناسب تشخیص دادن خاک شمال غربی، جهت ایجاد برج که می‌بایست  وزن بسیار  زیادی در حدود یک  متر مکعب متحمل  شود، محل ساخت آن چند متر به سمت غرب کشیده شده و به همین جهت این برج در راستای برج‌های دیگر نیست و از طرفی پلان حصار بیرونی کاخ به شکل ذوزنقه ناقص درآمده است.

تنها تزیین بیرونی چند نقش بسیار زیبا است که با تنوع آجر در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت و برگشت مثلث، لوزی، زیگزاک و ترنج قابل مشاهده است. در قسمت لبه‌ی دیوار  برج‌ها و دیوارهای سمت بیرونی جان‌پناه‌هایی بسیار مناسب جهت دیدبانی و تیراندازی در هنگام جنگ ساخته شده است.

عکسی قدیمی از برج‌های ارگ کریم خان

حمام داخل ارگ

درگوشه جنوب شرقی ارگ حمامی از دوره زندیه هنوز پابرجا است. رختکن این حمام به صورت یک هشت ضلعی ساخته شده به این ترتیب که اضلاع اصلی آن یک چهار ضلعی است که در چهار گوشه چهار ضلعی چهار ضلع دیگر تعبیه و بدین ترتیب به صورت یک هشت ضلعی درآمده است.

امرا و فرمانروایان عصر قاجار بنا به سلیقه‌های شخصی در این بنا دخل و تصرف‌هایی ایجاد نمودند از جمله در حیاط مرکزی دست به ایجاد یک سلسله عمارت زدند که نسبت به ارگ وصله ناجوری بود و دیگر این که سطح نقاشی‌های دوران زندیه را پوشاندند و تزییناتی دیگر مطابق با سلیقه خود ایجاد نمودند. برای انجام این کار چون گچ به راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی گرفت، سطح دیوار را با تیشه زخم کرده و به همین دلیل بیشترین تخریب را در بنا ایجاد کردند.در سال ۱۳۱۰ به دنبال ساخت مرکز شهربانی، از این بنا تا سال ۱۳۵۰ به عنوان زندان شهربانی استفاده می‌شد و در آن سال ارگ کریم خان تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد.

در واقع این ارگ کاربری‌های گوناگونی داشته است؛ در زمان حکومت سلسله زندیه این قلعه محل زندگی و مرکز فرماندهی شاهان زند بود. در زمان حکومت قاجارها، خانه فرماندار بود. شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرا، فرماندار استان فارس  دستور مرمت مینیاتوری‌های قلعه را صادر کرد. مدتی در دوره پهلوی نیز از این دژ نظامی به عنوان زندان استفاده می‌شد.

امروزه این قلعه به موزه‌ای تبدیل شده که زیر نظر سازمان میراث فرهنگی ایران اداره می‌شود. ارگ کریم خان در سال ۱۳۵۱ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.